“Η Ιστορία της ανθρωπότητας φανερώνει ότι οι πολιτισμοί κινούνται σε κύκλους. Μπορεί αυτό να γίνει αισθητό αν ανατρέξει κανείς στο παρελθόν – στους Βαβυλώνιους, στους Σουμέριους, οι οποίοι παραχώρησαν τη θέση τους στους Αιγύπτιους, στους Ρωμαίους, στους Κινέζους. Προφανώς βρισκόμαστε σε έναν πολύ εξελισσόμενο κύκλο αυτήν τη στιγμή, κι ελπίζω αυτό να παραμείνει έτσι. Αλλά μπορεί κι όχι.” – Elon Mask
Γεννημένος στην Πραιτώρια της Νότιας Αφρικής το 1971, ο Έλον Μάσκ, έχει βρεθεί στο επίκεντρό της διεθνούς προσοχής τόσο για θετικούς λόγους (π.χ. η καινοτομία και τεχνολογία της SpaceX) όσο κι αρνητικούς (π.χ. η δράση της εταιρίας του Neuralink) αλλά ακόμα και ορισμένες φορές για αστείους (πχ. το όνομα του παιδιού του «X Æ A-Xii»). Όπως κι αν έχει, ο Μάσκ είναι θιασώτης της ελευθερίας του λόγου, ως ένα βαθμό υποστηρικτής της προστασίας του περιβάλλοντος από την κλιματική αλλαγή. Προπάντων πιστεύει στη δύναμη της συνύπαρξης ανθρώπων και τεχνολογίας, μισώντας βαθιά τον κρατικό παρεμβατισμό, τη μοντέρνα αριστερά και την «woke» κουλτούρα. Το μόνο βέβαιο πως: αποτελεί μία από τις πιο αμφιλεγόμενες προσωπικότητες αυτής της δεκαετίας.
Χάρη στην ταπεινή καταγωγή του, στις δυσκολίες που αντιμετώπισε μικρός (π.χ. έπεσε θύμα bulling στο σχολείο κι είχε προβληματική σχέση με τον πατέρα του) και στην χαρισματική προσωπικότητα του, ο Μασκ, κατάφερε να αποκτήσει μια τεράστια βάση οπαδών σε όλο τον κόσμο. Όπως επισημαίνει η δημοσιογράφος του “Bloomberg”, Ashlee Vance: «το όνομα του έχει πράγματι μετατραπεί στο απόλυτο clickbait του Ίντερνετ κι έχει γίνει μία καλτ φιγούρα που κεντρίζει το ενδιαφέρον όλων μας».
Ακόμη, η φυσιογνωμία του Μάσκ έχει παρομοιαστεί με αυτό του φανταστικού ηρώα «Iron Man», λόγω του ενθουσιασμού του για την τεχνολογία και την επιθυμία του να σπάσει τον κανόνα του ανέφικτου. Όλα αυτά έχουν οδηγήσει στη δημιουργία μιας θρησκείας ή καλυτέρα ιδεολογίας στο κέντρο της οποίας φιγουράρει ο Μασκ- ένα φαινόμενο που η Jill Lepore ονομάζει «Muskism».
Η Lepore υποστηρίζει ότι το «Muskism» αποτελεί μια εξωφρενική μορφή καπιταλισμού που προκαλεί ανησυχία στις εταιρείες για πιθανές καταστροφές στο μέλλον – υπό τη μορφή κλιματικής αλλαγής και πλήρους εξαφάνισης της ανθρωπότητας – προβλήματα που κατά άλλους μπορούν να μας απαλλάξουν οι τεχνο-δις δισεκατομμυριούχοι. Ο Μάσκ έχει αποκτήσει τη φήμη του αρχέτυπου σειριακού επιχειρηματία που χρησιμοποιεί την τεχνολογία για την επίλυση κοινωνικών, πολιτικών κι οικονομικών προβλημάτων.
Το φαινόμενο «Muskism» δεν είναι βέβαια κάτι το πρωτάκουστο. Υπάρχουν παραδείγματα από αληθινά και μυθικά πρόσωπα που χρησιμοποίησαν την τεχνολογία και μηχανουργεία για να κατακτήσουν και να ξεπεράσουν τα όρια του εφικτού. Μάλλον δεν υπάρχει καλύτερο παράδειγμα από το μυθικό Οδυσσέα που χρησιμοποίησε την πανουργία για να φτάσει στην Ιθάκη. Όμως, όπως η Σχολή της Φρανκφούρτης τονίζει, αυτοί οι μύθοι -όπως του Μάσκ και του Οδυσσέα- έχουν συμβολικό χαρακτήρα. Με άλλα λόγια, είναι μύθοι που αποδεικνύουν πως μπορεί ο άνθρωπος αξιοποιώντας τη λογική να κατακτήσει τη φύση, ξεπερνώντας την παράδοση. Έτσι, αυτά τα πρόσωπα γίνονται σύμβολα μια νεωτερικότητας και πρόοδου που αποτελεί τη βάση όχι μόνο της δυτικής σκέψης, της μυθολογίας και του πολιτισμού αλλά και των δυτικών προβλημάτων, όπως της κλιματικής αλλαγής και της αποικιοποίησης
Εργαλειακός Λόγος: Ο κινητήρας της Πρόοδου
Για να κατανοήσουμε την ομοιότητα μεταξύ του Έλον Μάσκ και του Οδυσσέα, πρέπει πρώτα να ξεκινήσουμε από τον ορισμό του εργαλειακού Λόγου. Με την έννοια αυτή, οι δύο μεγαλύτεροι εκπρόσωποι της Σχολής της Φρανκφούρτης, Τέοντορ Αντόρνο και Μαξ Χορκχάιμερ, περιγράφουν σε ένα καπιταλιστικό οικονομικό πλαίσιο την αλλοίωση των ανθρώπινων σχέσεων και τη μετατροπή αυτών σε σχέσεις όπου τα άτομα αντιμετωπίζονται ως αντικείμενα και εκμεταλλεύονται τη θεωρητική κι επιστημονική γνώση μονάχα στον βαθμό που θα μπορούν να πραγματώνουν στόχους.
Για τους δύο φιλόσοφους, ο εργαλειακός Λόγος είναι το κυριότερο μεθοδολογικό εργαλείο της νεωτερικότητας κι η κινητήρια δύναμη πίσω από την γένεση του καπιταλισμού και την επικράτηση του σε όλες τις κοινωνικές διαδικασίες. Η νεωτερική χρήση του από την επιστήμη κατέστησε το άτομο και το περιβάλλον σε ποσοτικά στοιχεία, αντικείμενα, ποσοστά κι αριθμούς. Με τη σειρά της αυτή ποσοτικοποίηση έπλασε την πεποίθηση στα άτομα ότι η μονοδιάστατη αυτή κατάσταση είναι φυσιολογική και οποιαδήποτε δημιουργική τάση είναι ξένη στη φύση μας. Η ρουτίνα κι η κόσμια ηθική γίνονται τα προαπαιτούμενα για την κοινωνική ένταξη του ατόμου, ενώ ο εργαλείακος Λόγος συνεχίζει να διαμορφώνει τόσο την κοινωνική συμμόρφωση όσο και την εργασιακή ηθική-πειθαρχία, ωφέλιμες για την αυτοσυντήρηση του.
Την ίδια στιγμή, ο εργαλειακός λόγος κι η νεωτερικότητα ενισχύονται από μυθικά κατάλοιπα, συμπεριλαμβανομένης μιας παράλογης πίστης στον θετικισμό και την επιστήμη, ως τρόπο αποφυγής του φόβου για το άγνωστο- που αντιπροσωπεύεται από την Φύση. Για τους Χοκχάιμερ και Αντόρνο, ο μύθος διαπραγματεύεται περίπου τα ίδια θέματα με την επιστήμη, αλλά με τη μορφή της εξαπάτησης – απορροφά την πραγματολογία, παίρνει εμπειρικές επαναλήψεις και προσδίδει κάποια συμβολική σημασία, προσποιούμενος ότι οι τακτικές επαναλήψεις είναι προκαθορισμένες. Στην νεωτερικότητα, δεν εξαπατόμαστε πλέον από φυσικές διαδικασίες (καιρικά φαινόμενα), αλλά βρισκόμαστε υπό την εξουσία της πραγματικότητας: οι επιστημονικοί νόμοι αποδίδονται ως εξίσου φυσικοί ή αναπόφευκτοι κι η μοιρολατρία κάποτε τυφλή, γίνεται τώρα κατανοητή – ωστόσο παραμένει μοιρολατρία.
Ο φόβος για το άγνωστο όμως παραμένει, οδηγώντας σε περιοδικά κυνήγια μαγισσών, σε παλινδρομήσεις σε παλαιότερες μη τυπικές εποχές. Τα ανθρώπινα όντα εξακολουθούν να βρίσκονται υπενάντιοι με τη δυσάρεστη επιλογή μεταξύ υποταγής στη φύση ή στον εαυτό τους. Ωστόσο, ακόμα και αυτή δεν καθοδηγείται από αξίες, αλλά γίνεται θέμα υπολογισμού, καθώς ο τρόμος του αγνώστου αντιμετωπίζεται με μια έμφαση στην κεντρική προβλεψιμότητα ή επαναληψιμότητα. Η νόηση περιορίζεται σε ό,τι είναι δεδομένο και στην εκτέλεση υπολογισμών πάνω σε αυτά τα δεδομένα κι η σκέψη γίνεται μια μηχανική εργαλειακή δραστηριότητα.
Αυτά τα θέματα εμφανίζονται στην Οδύσσεια. Μετά τη συνάντηση του Οδυσσέα με τις Σειρήνες, το πλήρωμα του βρίσκεται αντιμέτωπο με δύο επιλογές: είτε να κλείσει τα αυτιά και να καταπιαστεί με μία εργασία ( πρακτική λύση που όμως συνεπάγεται με την καταπίεση ) ή να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων. Ο Οδυσσέας διαλέγει το δεύτερο σενάριο και δένει τον εαυτό του στο κατάρτι, επιλέγοντας και πάλι να είναι πρακτικός, δεσμεύοντας τον εαυτό του στην πραγματικότητα κι επιτρέποντας στον εαυτό του να εξετάσει την εναλλακτική λύση που του προσφέρουν οι Σειρήνες.
Οι Χοκχάιμερ και Αντόρνο αποκωδικοποιούν το μύθο ως μια δήλωση για το πώς να αψηφάς ή να μην αψηφάς τη “μοίρα” ή την παράδοση, χρησιμοποιώντας ένα κατάλληλο είδος λόγου ή ορθολογισμού. Δηλαδή, ο Οδυσσέας δεν παίρνει απλώς μια άλλη διαδρομή για να αποφύγει τις Σειρήνες ή να τις αγνοεί, αλλά τις ακούει ελεύθερα και εμπιστεύεται τον δικό του ορθολογισμό. Με άλλα λόγια, επιτρέπει τη μοιραία πορεία του πλοίου αλλά είναι έτοιμος να χρησιμοποιήσει και την “πονηριά” – ένα είδος υπολογιστικής, ύπουλης προσπάθειας να αποφύγει τις συνέπειες των πράξεων του. Το συμβόλαιο με τη φύση, τη μοίρα ή την παράδοση τηρείται επομένως, αλλά οι συνέπειες έχουν αποφευχθεί.
Με αυτό τον τρόπο, η Οδύσσεια γίνεται μια από τις πρώτες αντιπροσωπευτικές μαρτυρίες του δυτικού αστικού πολιτισμού και μια άλλη Ροβινσώνα- ένα είδος φιλελεύθερου καπιταλιστικού μύθου της καταγωγής, όπου μια ολόκληρη κοινωνία και οικονομία προέκυψαν χάρη στις προσπάθειες και τις ικανότητες ενός λευκού τύπου, ο οποίος δημιούργησε την ατομική ιδιοκτησία, την οργανωμένη εργασία, τον χριστιανισμό, τις σχέσεις αφέντη-σκλάβων, τα εμπορεύματα κι όλα τα άλλα “φυσικά” πράγματα].
Μασκ: Ένας μοντέρνος Οδυσσέας;
Ο Μασκ είναι ένας συνεχιστής του Οδυσσέα και του πνεύματος της νεωτερικότητας. Ο δικός μας «Tony Stark» δε βλέπει την τεχνολογία ως μέσο για τη βελτιστοποίηση της ζωής μας, αλλά αντίθετα, την οραματίζεται ως τρόπο δημιουργίας μιας τεχνοκρατικής κοινωνίας που αποτελεί τη μόνη ελπίδα της ανθρωπότητας. Την ίδια στιγμή, πρεσβεύει την ιδέα ενός ανεξέλεγκτου καπιταλισμού που επιμένει ότι η κυβέρνηση δεν έχει πραγματικά κανένα ρόλο στη ρύθμιση της οικονομικής δραστηριότητας.
Σε πολιτιστικό επίπεδο, ασχολείται με την πώληση στο κοινό της ιδέας του φουτουρισμού ως τρόπου επιβολής οικονομικών συνθηκών που προέρχονται από το πολύ βαθύ παρελθόν. Παρουσιάζει τον εαυτό του ως μεσσία, ένα μοντέρνο Οδυσσέα που είναι αντιμέτωπος με τις Σειρήνες της παράδοσης κι ένας Ροβινσώνας Κρούσος που δημιούργει τα θεμέλια της νέας τεχνοκρατικής πραγματικότητας τόσο στην Γη όσο και στον Άρη.
Ωστόσο, μεγάλο μέρος του Μασκισμού προέρχεται από το κίνημα της τεχνοκρατίας που άνθισε στη Βόρεια Αμερική τη δεκαετία του 1930 και που είχε ως ηγέτη τον παππού του Έλον Μασκ, τον Joshua N. Haldeman, έναν ένθερμο αντικομμουνιστή. Όπως κι ο Μασκισμός, η τεχνοκρατία εμπνεύστηκε από την επιστημονική φαντασία και στηρίχθηκε στην πεποίθηση ότι η τεχνολογία κι η μηχανική μπορούν να λύσουν όλα τα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα. Οι τεχνοκράτες, όπως αυτοαποκαλούνταν, δεν εμπιστεύονταν τη δημοκρατία ή τους πολιτικούς, τον καπιταλισμό ή το νόμισμα. Συνεπώς, η εύλογη απορία που γεννάται είναι μήπως ο Μάσκ πρεσβεύει τόσο μια συντηρητική μορφή του καπιταλισμού όσο και ιδεολογίες που δεν προωθούν την απομάκρυνση από την παράδοση αλλά αντίθετα ενισχύουν τη συνέχεια της;
Ένα καλό παράδειγμα είναι το όραμα του για τον αποικισμό του Άρη. Όταν οι Βρετανοί ιμπεριαλιστές αποίκιζαν χώρες σε όλο τον κόσμο και συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας -όπως ο H.G. Wells- κατηγορούσαν τον βρετανικό ιμπεριαλισμό λέγοντας ιστορίες για διαστημικές αποικίες και για το πόσο λάθος θα ήταν να παίρνουμε την γη άλλων ανθρώπων και να τους υποδουλώνουμε εκεί, ο Μάσκ τροποποιούσε αυτές τις ιστορίες προκειμένου να δικαιολογήσει την ιδέα της αποικιοκρατίας. Έτσι, ο Μασκισμός έχει σχεδόν πάντα μέσα του ένα είδος ειρωνικής συστροφής αφού η πρόοδος που προωθεί μας πάει πίσω στην εποχή που τα πράγματα ήταν χειρότερα.
Δαβίδ Φουσίεκ, Πολιτικός Επιστήμονας
