Είναι γνωστό πως σε διαφορετικές περιόδους ανά δεκαετίες, υποστηρίζεται ότι το δημοκρατικό πολίτευμα ενδέχεται να περνάει μία φάση κρίσης. Σήμερα, βλέπουμε τέτοιου είδους θέσεις να παρουσιάζονται στο δημόσιο λόγο από πολιτικούς, δημοσιογράφους, ακαδημαϊκούς κλπ. Ο καθένας από αυτούς αναφέρεται στο φαινόμενο της κρίσης των δημοκρατικών θεσμών ανάλογα με το ιδεολογικό και πολιτικό του υπόβαθρο, την κοινωνική του τάξη κοκ. Το άρθρο αυτό θα επιχειρήσει να εξετάσει το δημοκρατικό πολίτευμα και τη διαφαινόμενη κρίση του με βάση τη συγκυρία και τα γεγονότα που λαμβάνουν χώρα, τόσο στο διεθνές όσο και στο εγχώριο επίπεδο.
Αρχικά, δεν μπορεί να ιδωθεί η κρίση της δημοκρατίας χωρίς να γίνει μία μικρή αναφορά στην πρόοδο που έχει σημειώσει ανά τους αιώνες. Η σημερινή μορφή του πολιτεύματος χαρακτηρίζεται ως φιλελεύθερη δημοκρατία, η οποία περιλαμβάνει το σύνταγμα, στο οποίο και στηρίζεται, τη διάκριση των εξουσιών (εκτελεστική, νομοθετική, δικαστική), καθώς και πληθώρα αναγνωρισμένων ατομικών δικαιωμάτων, με χαρακτηριστικότερα εξ αυτών: τη ζωή, την ισότητα, την ιδιοκτησία και την ελευθερία. Ακόμη, υπάρχουν τα κοινωνικά δικαιώματα, τα οποία διασφαλίζουν ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης στους πολίτες. Σύμφωνα με τον Huntington, διακρίνονται 3 κύματα εκδημοκρατισμού των εθνών-κρατών, αρχής γενομένης με το πρώτο κύμα που αφορά τις χώρες των αστικών επαναστάσεων του 19ου αιώνα (Γαλλία, ΗΠΑ) καθώς και τη Βρετανία. Στη συνέχεια, το δεύτερο κύμα αφορά χώρες που συμμετείχαν στις δυνάμεις του Άξονα στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (Γερμανία, Ιαπωνία) κι άλλες όπως την Ινδία και το Ισραήλ. Τέλος, το τρίτο κύμα αφορά τον εκδημοκρατισμό χωρών της νοτιοανατολικής Ευρώπης, της Λατινικής Αμερικής και της Αφρικής, πολλές εκ των οποίων εξήλθαν από περιόδους αυταρχικής διακυβέρνησης στρατιωτικών καθεστώτων, οικοδομώντας φιλελεύθερους δημοκρατικούς θεσμούς.
Οι δημοκρατίες, όμως, πρέπει να ιδωθούν ως ένα δυναμικό φαινόμενο, διότι μέσα στον χρόνο εξελίχθηκαν, διευρύνοντας την πολιτική συμμετοχή των μαζών σταδιακά μέσα από κοινωνικούς αγώνες αλλά κι αμφιταλαντεύσεις. Έτσι, τα σημερινά γεγονότα δεν αποτελούν πρωτοφανή περιστατικά, αλλά προκλήσεις, τις οποίες οφείλει να αντιμετωπίσει το δημοκρατικό πολίτευμα. Οι Levitsky και Ziblatt, στο βιβλίο τους με τίτλο «Πώς πεθαίνουν οι δημοκρατίες», θέτουν ορισμένα κριτήρια, προκειμένου να αντιληφθούμε την κρίση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ένα από αυτά είναι η απόρριψη των κανόνων του δημοκρατικού παιχνιδιού κι η έλλειψη σεβασμού σε αυτούς. Ένας τρόπος, για να γίνει αντιληπτό είναι η αμφισβήτηση του εκλογικού αποτελέσματος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της περίπτωσης αποτελεί ο Ντόναλντ Τράμπ κι η κατηγορία προς το κόμμα των Δημοκρατικών για νοθεία, μετά τις εκλογές του 2020, τις οποίες κι έχασε το Ρεπουμπλικανικό κόμμα. Ένα άλλο κριτήριο, που προτείνουν για να κατανοήσουμε την κρίση της δημοκρατίας, είναι η άρνηση αποδοχής των πολιτικών αντιπάλων ως «ισότιμων παικτών». Η στάση του Ζαΐρ Μπολσονάρο έναντι του κυβερνητικού του αντιπάλου, Λούλα, είναι ενδεικτική, αφού τον χαρακτήριζε διεφθαρμένο πριν τις εκλογές του 2022. Μία άλλη περίπτωση θα μπορούσε να είναι η απαγόρευση 11 πολιτικών κομμάτων από το Ζελένσκι, μετά την έναρξη του πολέμου μεταξύ Ρωσίας κι Ουκρανίας. Το τρίτο κριτήριο που βάζουν οι Levitsky και Ziblatt είναι η ανοχή σε πράξεις βίας ή κι ενθάρρυνσης τους. Εδώ μας έρχονται στο νου πλειάδα περιπτώσεων τα τελευταία χρόνια: η είσοδος των οπαδών του Τράμπ στο Καπιτώλιο, η παρόμοια είσοδος μπολσοναριστών στο βραζιλιάνικο Κογκρέσο, η λειτουργία ακροδεξιών παραστρατιωτικών οργανώσεων στην Ουκρανία (βλ. Τάγμα Αζόφ, Δεξιός Τομέας κλπ), η ανοχή της ιταλικής κι ελληνικής κυβέρνησης σε επιθέσεις κατά προσφύγων και μεταναστών κλπ. Το τελευταίο κριτήριο αφορά στον περιορισμό της ελευθερίας της έκφρασης των πολιτικών αντιπάλων και των μη φιλικών ΜΜΕ. Σε διεθνές επίπεδο, μπορούμε να διακρίνουμε τη σύλληψη του Ζουλιάν Ασάνζ, ιδρυτή των Wikileaks, την απαγόρευση των ρωσικών ΜΜΕ στην Ε.Ε. κλπ Σε εγχώριο επίπεδο, παρατηρούμε την αυξανόμενη χρηματοδότηση σε πλήθος -φιλικών προς την κυβέρνηση- ΜΜΕ με την αρχή της πανδημίας, την αύξηση των αγωγών τύπου SLAPP από επιχειρηματίες και πολιτικούς ενάντια σε ανεξάρτητους δημοσιογράφους, την θέσπιση νόμων που περιορίζουν το δικαίωμα της κάλυψης των γεγονότων από φωτορεπόρτερ κι ανταποκριτές των μέσων, την απόλυση δημοσιογράφων λόγω κριτικής στάσης απέναντι στην κυβέρνηση κλπ
Όλα αυτά τα παραδείγματα κι οι περιπτώσεις, στις οποίες διαφαίνεται η κρίση του δημοκρατικού πολιτεύματος στη σύγχρονη εποχή, μπορούν να μας οδηγήσουν στη μελέτη και εξέταση των πολιτικών θεσμών σήμερα, προκειμένου να διαπιστώσουμε αν όντως υπάρχει συσχέτιση μεταξύ της στρεβλής λειτουργίας τους και των αυξανόμενων αντιδημοκρατικών συμπεριφορών και πρακτικών. Αρχικά, μπορεί να ιδωθεί η ενίσχυση της εκτελεστικής έναντι των άλλων δύο εξουσιών, η σύγκλιση των δύο μεγάλων πάλαι ποτέ αντίπαλων πόλων, του κεντροδεξιού και του κεντροαριστερού, η εμπορευματοποίηση των παραδοσιακών ΜΜΕ, η απομάκρυνση του πολιτικού προσωπικού από τους πολίτες, ο «εκσυγχρονισμός» που αφήνει πίσω του πολλούς «χαμένους», η παγκοσμιοποίηση που έχει φέρει τη διάσπαση των ταυτοτήτων, το άνοιγμα κάθε λογής συνόρων( εδαφικών, οικονομικών κλπ), οι διεθνείς σχέσεις και οι νέες συγκρούσεις που προκύπτουν στο γεωπολιτικό πεδίο. Ο προβληματισμός γύρω από ένα ευρύ πεδίο του «πολιτικού» μπορεί να μας οδηγήσει στην απάντηση του ερωτήματος αν τελικά το δημοκρατικό πολίτευμα βρίσκεται σε κρίση.
Συμπερασματικά, θεωρώ ότι η δημοκρατία σήμερα αντιμετωπίζει πολλαπλές προκλήσεις σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, αλλά όπως έχει δείξει και σε άλλες εποχές μπορεί να αντέξει και να ανασυνταχθεί. Αυτό που έχει αλλάξει όμως είναι το πεδίο της πολιτικής διαδικασίας, το οποίο πλέον δεν περιορίζεται στα στενά εθνικά σύνορα, αλλά ούτε και σε επίπεδο Ευρώπης. Επεκτείνεται και λαμβάνει χώρα σε διεθνές-παγκόσμιο επίπεδο, καθώς τα γεγονότα ή οι αποφάσεις σε μία χώρα μακριά από την δική μας μπορούν να έχουν πολλαπλές συνέπειες και επιδράσεις. Έτσι, τα κράτη έχουν να λύσουν έναν «γόρδιο δεσμό», ακόμα πιο σύνθετο και πολύπλοκο σε σχέση με το παρελθόν. Η επιτυχία τους ή η αποτυχία τους θα κριθεί στο μέλλον από την κατάσταση, στην οποία θα βρίσκονται τα δημοκρατικά πολιτεύματα και από την αντιμετώπιση του σημερινού καλπάζοντος αυταρχισμού.
Κωνσταντίνος Αμαργιωτάκης, φοιτητής πολιτικών επιστημών
