Η έννοια του κράτους δικαίου αποτελεί την κορωνίδα του σύγχρονου συνταγματισμού, έχοντας πολυδιάστατη σημασία στην ελληνική και ευρωπαϊκή νομολογία. Αναμφίβολα, δεν συνιστά μια τυπική έννοια, αλλά βαθύτατα ουσιαστική, αφού το κράτος δικαίου συνθέτει τη φιλελεύθερη όψη της ευρωπαϊκής, δικαιοκρατικής δημοκρατίας. Ταυτόχρονα είναι το ισχυρό καταφύγιο διατήρησης ευρωπαϊκών κοινών αξιών, αλλά η διατήρηση του σε κάθε χώρα συνιστά κοινή ευθύνη των χωρών, οι οποίες οφείλουν να μην διαταραχτεί η πολιτική και κοινωνική συνοχή στο πλαίσιο μιας παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας, με κοινές αντιλήψεις, στόχους, αλλά και σημαντικές προκλήσεις…
H αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου συμπεριλαμβάνεται στο ελληνικό Σύνταγμα στο άρθρο 25, έπειτα από την αναθεώρηση του 2001. Με βάση αυτό το άρθρο, αναγνωρίζονται τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου με την πραγμάτωση κοινωνικής προόδου, εθνικής και κοινωνικής αλληλεγγύης, όπως και η τριτενέργεια των θεμελιωδών δικαιωμάτων (σχέσεις μεταξύ ιδιωτών).
Παράλληλα, το κράτος δικαίου, αποτελώντας μια από τις υπέρτατες αξίες της Ε.Ε., κατοχυρώνεται στο άρθρο 2 της Συνθήκης για την Ε.Ε., αντιπροσωπεύοντας τον κοινό αξιακό κώδικα και πολιτικό πολιτισμό της φιλελεύθερης Ευρώπης και πιο συγκεκριμένα τονίζονται οι αρχές της ελευθερίας, της αλληλεγγύης, της ισότητας, της δημοκρατίας καθώς και η προσήλωση τους σε αυτές. Εκτός από τον σεβασμό στις θεμελιώδεις αξίες, αποκρυπτογραφώντας την έννοια του κράτους δικαίου, διαπιστώνεται η άρρηκτη σχέση και με άλλες αρχές.
Το κράτος δικαίου στηρίζεται στην αρχή της νομιμότητας, δηλαδή στον σεβασμό της νομολογίας και της υπεροχής του Συντάγματος. Άμεση σχέση έχει και η αρχή της διάκρισης των εξουσιών (άρθρο 26 Σ), η ύπαρξη Ανεξάρτητων Αρχών, η αρχή φυσικού δικαστή (8 Σ), ο έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων (93 Σ), το δικάιωμα της προηγούμενης ακρόασης (20 Σ), ο έλεγχος της αυθαιρεσίας των ΜΜΕ, η ασφάλεια δικαίου. Υψίστης σημασίας είναι και η διασφάλισης της μειοψηφίας έναντι της πλειοψηφίας στο πλαίσιο της πλουραλιστικής, συμμετοχικής δημοκρατίας. Από τα παραπάνω συνάγεται η σύνδεση με τη δημοκρατική και την αντιπροσωπευτική αρχή. Ακόμα, ο σεβασμός του κράτους δικαίου έχει ουσιώδη σημασία για την ίδια τη λειτουργία της Ε.Ε., δηλαδή για την ορθή λειτουργία της εσωτερικής αγοράς, τη διατήρηση του φιλοεπενδυτικού περιβάλλοντος και την αμοιβαία εμπιστοσύνη. Τέλος, ο πυρήνας του κράτους δικαίου είναι η αποτελεσματική δικαστική εξουσία, η οποία απαιτεί την ανεξαρτησία, την ποιότητα, τη διαφάνεια, την αποτελεσματικότητα των εθνικών συστημάτων απονομής δικαιοσύνης.
Ως προς αυτή την κατεύθυνση, η έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Ελλάδα το 2020 είχε θετική άποψη όσον αφορά τις μεταρρυθμίσεις στην οργάνωση-διοίκηση δικαστηρίων, τη χρήση τεχνολογίας και την προώθηση εναλλακτικών μηχανισμών επίλυσης διαφορών. Επίσης, αξιοσημείωτες υπήρξαν οι προσπάθειες για την καταπολέμηση της διαφθοράς (βλ. αναθεώρηση 2019 για ποινική ασυλία βουλευτών, σύσταση Εθνικής Αρχής Διαφάνειας). Βέβαια, οι προσπάθειες για μεταρρυθμίσεις έχουν ακόμα πολύ δρόμο, ειδικά ως προς τον τομέα της ανεξαρτησίας της ιδιοκτησίας και διαφάνειας των ΜΜΕ, καθώς και ενός ευνοϊκότερου πλαισίου υποστήριξης της κοινωνίας των πολιτών.
Αξιόλογη πρόοδο έχει παρουσιάσει και η μεταρρύθμιση της νομοπαρασκευαστικής διαδικασίας. Ο νόμος 4622/2019 για το επιτελικό κράτος στοχεύει στον περιορισμό της πολυνομίας, της κακονομίας, στην ενίσχυση της ασφάλειας δικαίου, στην κωδικοποίηση της νομοθεσίας και στην ανάλυση εκτίμησης επιπτώσεως. Η πεμπτουσία του κράτους δικαίου εδράζεται αναμφίβολα στον περιορισμό της αυθαιρεσίας μέσω του ελέγχου της συνταγματικότητας των νόμων, καθώς και την ύπαρξη πολυάριθμων Ανεξάρτητων Αρχών, που λειτουργούν σαν θεσμικά αντίβαρα.
Η στόχευση της συγκεκριμένης έκθεση για το κράτος δικαίου σε κάθε κράτος-μέλος, αποσκοπεί στην αναγνώριση των όποιων προβλημάτων με σκοπό τη βελτίωση της εικόνας του μέσω μεταρρυθμίσεων. Η κοινή αντιμετώπιση των προβλημάτων στο πλαίσιο του κράτους δικαίου αναδεικνύει τη συλλογικότητα των προβλημάτων σε μια παγκοσμιοποιημένη ατελή συνομοσπονδία με κοινές αξίες. Η κοινή αγορά, η οικονομική ένωση επιτάσσουν κοινή στρατηγική στον σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων, στις μεταρρυθμίσεις της δικαιοσύνης, οι οποίες συνδέονται και με την επενδυτική δραστηριότητα. Γι’ αυτό και σύμφωνα με το άρθρο 7 για τη συνθήκη Ε.Ε., προβλέπονται υποχρεώσεις στα κράτη-μέλη για την τήρηση των αξιών αλλά και κυρώσεις σε περίπτωση σοβαρής και διαρκούς παράβασης.
Το πρώτο σοβαρό πρόβλημα που αντιμετωπίζεται στην Ευρώπη δημιουργώντας εκτεταμένη κρίση λόγω της οικουμενικότητας των προβλημάτων είναι οι μεγάλες δομικές αποκλίσεις κρατών, όπως η Πολωνία, η Ουγγαρία, η Ρουμανία και η Βουλγαρία, των οποίων οι κυβερνήσεις διαφοροποιούνται από την ευρωπαϊκή αντίληψη σε επίμαχα σημεία με κοινό χαρακτηριστικό τον εθνικολαϊκισμό. Συγκεκριμένα, η Πολωνία είχε προβλήματα στην ανεξάρτητη λειτουργία της δικαστικής εξουσίας, με εμφανείς παρεμβάσεις από την εκτελεστική εξουσία. Αντίστοιχα, η Ουγγαρία είχε προβλήματα ακαδημαϊκής ελευθερίας, ελεύθερης έκφρασης των ΜΜΕ, αλλά και στην αντιμετώπιση του μεταναστευτικού, με τον κίνδυνο οπισθοδρόμησης να είναι ανοιχτός και την Ευρωπαϊκή επιτροπή να κάνει συστάσεις για την επίλυση ζητημάτων πολυφωνίας και διαφθοράς, απόρροια της φύσης του ουσιαστικού κράτους δικαίου.
Tο δεύτερο πρόβλημα που προκύπτει στην Ευρώπη αφορά οριζόντια, διάχυτα, καθημερινά προβλήματα που απορρέουν από την πιεστική συνθήκη της πανδημίας και την οικονομική κρίση που δημιούργησε. Έπειτα από τη διαχείριση της πανδημίας, την μάχη για ενίσχυση των συστημάτων υγείας και τον εμβολιασμό, η επόμενη μέρα φαντάζει ιδιαίτερα δύσκολη στον οικονομικό ορίζοντα της Ε.Ε. Τίθεται το ερώτημα για το αν θα πρέπει αν υπάρξει τήρηση του Συμφώνου Σταθερότητας, άρση της ρήτρας διαφυγής και επιστροφής στα πρωτογενή πλεονάσματα. Οι εύλογοι προβληματισμοί εδράζονται ακόμα και στην διαφορά παραγωγικού μοντέλου Βορρά και Νότου, την επεκτατική κεϋνσιανή πολιτική από πλευράς Η.Π.Α., με την Ευρώπη να εμφανίζεται εμφανώς λιγότερο γενναιόδωρη σε ζητήματα νομισματικής πολιτικής, με κύριο σημείο διχασμού την μελλοντική ύπαρξη πληθωρισμού.
Επιπρόσθετα, όσοι κατηγορούν την Ε.Ε. για δημοκρατικό έλλειμμα στη λειτουργία της, λαμβάνουν υπόψη και τα προβλήματα αντιμετώπισης των περιβαλλοντικών στόχων που έχουν τεθεί με στόχο τον περιορισμό των ορυκτών καυσίμων (European Green Deal), την αδυναμία αντιμετώπισης της τρομοκρατίας, του μεταναστευτικού, την έλλειψη ευρωπαϊκής αλληλεγγύης. Απόρροια των παραπάνω, είναι ο ευρωσκεπτικισμός που ενισχύεται από την άνοδο εθνικιστικών-αντιευρωπαϊκών κομμάτων (βλ. γαλλικό ακροδεξιό κόμμα) αλλά και από την παραπλάνηση μέσω ψευδών ειδήσεων στο διαδίκτυο (fake news), που θέτουν σε αμφισβήτηση το ευρωπαϊκό ιδεώδες.
Όμως, στα παραπάνω παραδείγματα ανελεύθερων δημοκρατιών, που πολλές από τις δράσεις τους καταδικάστηκαν από το ΔΕΕ (βλ. Πολωνία και διαφορετικό όριο συνταξιοδότησης ανδρών και γυναικών), κομβικό ρόλο διαδραμάτισε η κοινωνία των πολιτών, μέσα σε μια συμμετοχική δημοκρατία. Συνεπώς, υπάρχει η αισιοδοξία και η πεποίθηση ότι η υπεράσπιση της Ε.Ε. είναι καθήκον συλλογικό. Για αυτό και τα κριτήρια για την ένταξη νέων χωρών στην Ε.Ε. δυσκολεύουν, εφόσον χρειάζεται κάποιος χρόνος από τις χώρες προκειμένου να προσαρμοστούν, να υιοθετήσουν ολοκληρωτικά τον πολιτικό πολιτισμό και να πετύχουν τον θεσμικό εκσυγχρονισμό.
Τα κράτη μέλη, αδιαμφισβήτητα, έχουν διαφορές στα Συντάγματα τους, στον τρόπο άσκησης της εξουσίας, στο πολίτευμα, την εφαρμογή του κοινοβουλευτισμού, απόρροια των διάφορων ιστορικών εξελίξεων, επιρροών και διαιρετικών τομών. Είτε στην ελληνική, είτε στην ευρωπαϊκή νομική τάξη η αρχή του κράτους δικαίου προβλέπεται τυπικά και ουσιαστικά, αφού χωρίς τη διατήρηση των αρχών που εκπέμπει δεν νοείται φιλελεύθερη δυτική δημοκρατία, δεν εφαρμόζεται η δημοκρατική και αντιπροσωπευτική αρχή, δεν προστατεύονται τα δικαιώματα. Η ανάγκη παρέμβασης των ευρωπαϊκών οργάνων κρίνεται επιτακτική, όπως και η αντίστοιχη των εθνικών οργάνων, με τη δημόσια διοίκηση να παρεμβαίνει καθοριστικά οικοδομώντας ένα μεταδημόσιο management, που θα οδηγήσει στην οικονομική και κοινωνική αποτελεσματικότητα των κρατών. Η κοινή λύση των προβλημάτων, με βάση τις αρχές της επικουρικότητας, της αναλογικότητας και της δοτής αρμοδιότητας θα λειτουργήσει ευεργετικά για την πολιτική ολοκλήρωση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, με πυλώνα το κράτος δικαίου.
Ορέστης Μπέλεσης – Σύμβουλος Επιχειρήσεων
