Η συζήτηση περί ανθρωπολογίας και ιστορίας εδράζεται κατά κύριο λόγο στις αναλύσεις περί δρώντος υποκειμένου, συμβάλλοντας παράλληλα στον τρόπο με τον οποίο νοηματοδοτείται και αναλύεται η κοινωνική αλλαγή. Ας δούμε λοιπόν το πώς προσεγγίζεται η ιστορικότητα και ο ιστορικός μετασχηματισμός μέσα από δύο ανθρωπολογικά ρεύματα, τη δομική και τη συμβολική- ερμηνευτική ανθρωπολογία.
Παρότι η συμβολική ανθρωπολογία έχει επηρεαστεί από την γλωσσολογία και τον κυριότερο εκπρόσωπο του δομισμού Levi Strauss – ο οποίος σκεφτόταν τον πολιτισμό κατ’ αναλογία με τη γλώσσα, αντιμετωπίζοντας τα φαινόμενα με όρους γραμματικής και σύνταξης, εμφανίζει σημαντικές διαφορές με την επαναστατική δομική θεωρία του 20ου αιώνα. Μία από αυτές εντοπίζεται στη μεθοδολογία, καθώς η συμβολική ανθρωπολογία έδινε ιδιαίτερη έμφαση στη δράση του υποκειμένου το οποίο αντιμετώπιζε ως φορέα δράσης, νοημάτων και ερμηνειών αλλά και στον τρόπο με τον οποίο παράγεται η ανθρωπολογική γνώση ενώ στη δομική ανθρωπολογία το άτομο πολύ συχνά εμφανίζεται περιορισμένο στις κοινωνικές του δομές. Ο δομισμός, λοιπόν, έδινε ιδιαίτερη βαρύτητα στην σκέψη και στον μύθο, ωστόσο έλειπε η έμφαση στην πρακτική και στο άτομο, το οποίο εμφανίζεται σχεδόν ανήμπορο. Μέσα από αυτή την οπτική, οι δομές φαίνονται απομακρυσμένες και αποσπασμένες από τον φορέα δράσης, σαν ναι είναι σχεδόν δύο διαφορετικά πράγματα. Εν συνεχεία, η συμβολική προσέγγιση φαίνεται να αντιστέκεται στην επιστημονικότητα, στην οποία ο δομισμός δίνει ιδιαίτερη έμφαση, καθώς η θεωρία του Strauss στηρίζεται σε ένα είδος θετικισμού. Ο ίδιος δηλαδή υποστήριζε ότι υπάρχει μία τεράστια ιστορική και πολιτισμική βεντάλια του ανθρώπινου πολιτισμού, η οποία έχει κοινούς τρόπους σκέψης πιστεύοντας ότι η ανθρώπινη δράση μπορεί να μοιάζει απεριόριστη αλλά τελικά περιορίζεται στις δομές σκέψης του νου.
Αντίθετα, οι συμβολικοί ανθρωπολόγοι αντιστέκονταν στην αντίληψη ότι μέσα από αυτό το θεωρητικό σχήμα μπορεί να γίνει κατανοητό το πως ξεπερνιέται η δομή και πως γίνεται ο ιστορικός μετασχηματισμός. Για εκείνους το άτομο συμμετέχει στην πολιτισμική διαδικασία, γι’αυτό κι ο Geertz παρακολουθώντας αγώνες κοκορομαχίας κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας του στο Μπαλί περιέγραψε το πως οι άνθρωποι εκεί έβλεπαν, αντιμετώπιζαν και ένοιωθαν αυτό το “βαθύ παιχνίδι”. Το ρεύμα αυτό εστίασε στον πολιτισμικό σχετικισμό, στην ιδέα δηλαδή ότι υπάρχουν διαφορετικοί πολιτισμοί, τους οποίους πρέπει να κατανοούμε μέσα από τα δικά τους συμφραζόμενα. Από την άλλη πλευρά ο δομισμός αντιμετώπιζε αυτές τις πολιτισμικές διαφορές ταξινομικά. Για παράδειγμα ο L. Strauss συλλέγοντας μυθολογίες από διαφορετικά μέρη της Ιθαγενούς Βόρειας και Νότιας Αμερικής, διαπίστωσε ότι οι μύθοι που συναντούσε κανείς στις περιοχές αυτές έχουν μία συστηματική μεταξύ τους σχέση, διέπονται από μία ουσιώδη δομή και στην πραγματικότητα αποτελούν σημαντικούς μηχανισμούς και διατάξεις ασυμβίβαστων μεταξύ τους αντιθέσεων της ζωής. Με άλλα λόγια, προχώρησε σε μία ταξινόμηση των μύθων με βάση την δομή και βασίστηκε στην ιδέα της δυαδικής αντίθεσης, σύμφωνα με την οποία το κοινωνικό νόημα παράγεται από νοητικά κατασκευασμένα αντιθετικά ζεύγη (π.χ φύση-πολιτισμός, εαυτός-άλλος, ζωή-θάνατος). Για τον Strauss και γενικά για τον δομισμό δεν υπάρχουν κοινωνίες με άγριο και πρωτόγονο τρόπο σκέψης αλλά οι άνθρωποι παρά τις πολιτισμικές τους διαφορές εμφανίζουν έναν κοινό τρόπο σκέψης που έχει τα ίδια χαρακτηριστικά. Εναντιώθηκε λοιπόν στις αντιλήψεις περί πολλαπλότητας των τρόπων σκέψης και στο έργο του θλιβεροί τροπικοί θα αναφερθεί στα σχέδια που εμφανίζουν τα τατουάζ των ανθρώπων της Αμαζονίας, τα οποία παρότι μοιάζουν να είναι επηρεασμένα από την ευρωπαϊκή τέχνη, φαίνεται να έχουν δημιουργηθεί μέσα από μία διαδικασία καλλιτεχνικής πρακτικής της περιοχής και τελικά ο ανθρώπινος νους εμφανίζει τέτοια κοινά στοιχεία που αποτυπώνονται σε αντίστοιχες καλλιτεχνικές και πολιτισμικές εκφράσεις σε διαφορετικά μέρη του πλανήτη.
Όπως επισημαίνει η συμβολική ανθρωπολόγος S.Ortner (1984) και όπως συμπεραίνουμε από τα προαναφερθέντα, ο δομισμός δεν λάμβανε υπόψη του την ιστορικότητα των κοινωνιών, γεγονός που φαίνεται από την ταξινόμηση των κοινωνιών από τον Strauss σε δύο μεγάλες κατηγορίες, τις ‘‘ζεστές’’ κοινωνίες που παρουσιάζουν συχνές αλλαγές και τις ‘‘κρύες’’ κοινωνίες που αλλάζουν λιγότερο. Για τον ίδιο λοιπόν η ιστορία διέπεται από μία “μη αναγώγιμη και τυχαία” λογική.
Από την πλευρά του ο Marshall Sahlins στο έργο του ‘‘Ιστορικές μεταφορές και μυθικές πραγματικότητες’’ πραγματεύεται τη σχέση της δομής με την ιστορία που μεταλλάσσεται καθώς και τον τρόπο με τον οποίο συνδυάζονται αυτές οι δύο έννοιες. Μέσα απ΄το σχήμα της “δομικής ιστορίας” παρατηρείται ότι η ιστορία δεν είναι πέρα και έξω από το άτομο, όπως συμβαίνει με τη δομή, την οποία θεωρεί την ίδια στιγμή εννοιολογικό μέσο και συνέπεια της δράσης. Μιλά λοιπόν για τις συγκυρίες εκείνες που είναι εντεταγμένες σε δομές και μετασχηματίζουν τις εκάστοτε συνθήκες. Έτσι στην μελέτη του σε κοινωνίες του Ειρηνικού, χρησιμοποιεί την ιστορία του Captain Cook για να μιλήσει για τον τρόπο με τον οποίο ένα τυχαίο συμβάν μπορεί να οδηγήσει σε νέα απροσδόκητα γεγονότα και ιστορικές εξελίξεις, επαναπροσδιορίζοντας έτσι την έννοια του συμβάντος. Συγκεκριμένα,η άφιξη του Δυτικού εξερευνητή και αποικιοκράτη J.Cook σε ένα νησί της Χαβάη (1779) συνέπεσε τυχαία με ένα τελετουργικό δρώμενο των Ιθαγενών εκεί. Έτσι, μια σειρά συμπτώσεων οδήγησε στην ταύτιση του Cook με τον θεό της γονιμότητας Lono γεγονός που εξηγεί την λαμπρή υποδοχή και τις εκδηλώσεις λατρείας που του επιφύλασσαν οι Ιθαγενείς. Ωστόσο, όπως επισημαίνει χαρακτηριστικά και ο Ε.Παπαταξιάρχης στο κείμενο του ‘‘Συναντήσεις στον Ειρηνικό’’, εκείνο το πολιτισμικό σύστημα που αποθέωσε ως θεό τον Cook, λίγο αργότερα τον θανάτωσε βασισμένο σε ντόπιες θρησκευτικές αντιλήψεις.
Παρατηρείται λοιπόν ένας ριζικός μετασχηματισμός, κατά τον οποίο η αποικιοκρατία εισάγει νέες πρακτικές (θρησκευτικές, σεξουαλικές) και συνθήκες που οδηγούν σε έναν επαναπροσδιορισμό της σχέσης των ντόπιων και των Βρετανών αποικιοκρατών αλλά και σε έναν υπέρ-καταναλωτισμό που πριν δεν υπήρχε. Αναφερόμενος λοιπόν σε αυτήν την ιστορία ο Sahlins υποστηρίζει ότι η ιστορική αλλαγή είναι αποτυχημένη, καθώς ενώ τα κοινωνικά υποκείμενα επιθυμούν την αναπαραγωγή των πολιτισμικών τους ιδεών και πρακτικών ένα τυχαίο συμβάν μπορεί να αλλάξει αυτήν την αναπαραγωγή. Αν δηλαδή ο Cook δεν έφτανε τη συγκεκριμένη μέρα στο νησί ενδεχομένως να μην τον ταύτιζαν με τον θεό Lono και έτσι να διαιωνιζόταν για δεκαετίες η μη έλευση και η μη αποδοχή των αποικιοκρατών στο μέρος αυτό. Η ανάλυση του Sahlins μπορεί να δέχτηκε κριτική λόγω της ιδιαίτερης έμφασης που έδινε στην “τυχαιότητα” , ωστόσο το γεγονός αυτό δεν υποδηλώνει ότι αρνείται την ύπαρξη εμπρόθετης δράσης.
Σε κάθε περίπτωση, οι συζητήσεις περί κοινωνικής αλλαγής στρέφουν το ενδιαφέρον τους στο πως οι άνθρωποι μέσα από τη δράση τους έχουν τη δύναμη να αλλάξουν κάτι. Βλέπουμε λοιπόν τη σχέση μiας στατικής ανάλυσης που είναι η δομή με την ιστορία που μεταλλάσσεται, καθώς και το πως συνδυάζονται αυτά τα δυο. Ενώ ακόμα είναι σημαντικό να διαπιστώσουμε πως η ιστορία δεν είναι κάτι πέρα και έξω από το άτομο, όπως η δομή.
Νικολέτα Χριστίνα Βαλσαμίδου, Φοιτήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας
