Αρχικά, η πρώτη περίοδος της νεοελληνικής διασποράς ξεκίνησε τον 15ο αιώνα, καθώς οι Οθωμανοί εξαπλώνονταν στον ελλαδικό χώρο. Η καταπίεση στους αλλόθρησκους κατακτημένους και οι συνεχείς πόλεμοι προκαλούσαν ένα αίσθημα ανασφάλειας στους χριστιανούς, οι οποίοι άρχισαν να εγκαθίστανται δυτικότερα, αρχικά στη Σικελία και στην Κάτω Ιταλία και να δραστηριοποιούνται επαγγελματικά. Μέχρι τα τέλη του 17ου και στις αρχές του 18ου, δηλαδή λίγες δεκαετίες πριν από την εξέγερση, οι μη μουσουλμάνοι εκμεταλλεύονται τα δασμολογικά προνόμια από τις Συνθήκες του Κάρλοβιτς(1699) και του Πασσάροβιτς(1718), ακολουθούν τους χερσαίους εμπορικούς δρόμους προς τα Βόρεια Βαλκάνια, τη Μαύρη Θάλασσα και την Κεντρική Ευρώπη και ασκούν εκεί οικονομικές και εμπορικές δραστηριότητες.
Οι πόλεις αυτές δεν αποτελούν μόνο σημεία ανταλλαγής προϊόντων αλλά και ιδεών και κουλτούρας. Πιο συγκεκριμένα διαδίδονται οι ιδέες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης περί αμφισβήτησης της καθεστηκυίας τάξης και πίστη στον ορθολογικό τρόπο σκέψης. Παράλληλα, οι Έλληνες έμποροι εκεί, απασχολούμενοι με το εμπόριο αλλά παράλληλα διεκδικώντας θέσεις του δημοσίου, ανέρχονται στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα και βαθμιαία γίνονται μέλη μιας αστικής τάξης. Δίνουν προτεραιότητα στην παιδεία και στην ελληνική γλώσσα η οποία αποτελεί άλλωστε την γλώσσα του βαλκανικού εμπορίου και δημιουργεί την εικόνα του μορφωμένου εμπόρου με οικονομικό κύρος. Το γεγονός ότι οι περισσότεροι έμποροι είναι οικονομικά εύρωστοι και παράλληλα ενδιαφέρονται για τις νέες ιδέες αποδεικνύεται από τη χρηματοδότηση ίδρυσης σχολείων, βιβλιοθηκών και έκδοσης βιβλίων τα οποία συνολικά αποτελούν μέσα επικοινωνίας του φιλελευθερισμού και του αναδυόμενου εθνικισμού στους χριστιανούς που παρέμειναν στην επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Η ανάπτυξη των έντυπης μορφής κειμένων μετατρέπει τις πόλεις όπου είναι εγκατεστημένοι οι Έλληνες σε δημοφιλή προορισμό για βιβλιόφιλους και λόγιους της εποχής. Ειδικά για τη Βιέννη, όπου το 1781 ο Ιωσήφ Β’ εκδίδει το διάταγμα περί χαλάρωσης της λογοκρισίας και εκδίδονταν βιβλία γραμμένα στις γλώσσες της Νοτιανατολικής Ευρώπης, δεν υπάρχει λόγος απορίας για την ύπαρξη και δράση εκεί του Νεόφυτου Δούκα, σημαντικού κληρικού και πολυγραφότατου δασκάλου της εποχής, ο οποίος κατείχε τη θέση του εφημέριου στον ναό του Αγίου Γεωργίου από το 1802 μέχρι το 1807.
Στη Βιέννη φθάνει επίσης το 1796 ο Ρήγας Βελεστινλής και τυπώνει εκεί το μανιφέστο του Αγώνα και άλλα επαναστατικά φυλλάδια. Η τυπογραφία του μανιφέστου πραγματοποιείται στο τυπογραφείο των αδελφών Πούλιου οι οποίοι από το 1790 εκδίδουν την πρώτη ελληνική εφημερίδα, την «Εφημερίς». Σε φύλλο αυτής μάλιστα δημοσιεύτηκε η γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη το 1791, γεγονός που προκάλεσε την καταγγελία των ιδρυτών της από την οθωμανική εξουσία στις αψβουργικές αρχές.
Οι οικονομικές και οι πνευματικές δραστηριότητες των Ελλήνων της διασποράς δημιούργησαν πρόσφορο έδαφος για την καλλιέργεια και την ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης. Πέρα από αυτό, προσέφεραν οικονομικούς πόρους και υλικά μέσα. Αρχίζοντας από τις Συνθήκες που αναφέρθηκαν παραπάνω, οι μη μουσουλμάνοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας βρίσκονται σε πλεονεκτική θέση όσον αφορά στην εμπορική δραστηριότητα και έτσι συσσωρεύουν σημαντικά κεφάλαια.
Στη συνέχεια η Συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή(1774) μεταξύ Ρωσίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας επηρέασε εξίσου θετικά τους χριστιανούς εμπόρους καθώς μέσω αυτής κατοχυρώθηκε η προστασία των ορθόδοξων χριστιανών υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τους ομόθρησκους Ρώσους, όπως επίσης και η ελευθερία πλεύσης εμπορικών πλοίων με ρωσική σημαία στη Μεσόγειο.
Επιπρόσθετα οι καταστροφικές συνέπειες της Γαλλικής Επανάστασης σε οικονομικό επίπεδο αλλά και σε επίπεδο υλικού εξοπλισμού οδήγησαν στην αδυναμία πρόσβασης των Γάλλων στα σιτηρά της Μαύρης Θάλασσας. Η επιτακτική ανάγκη της Γαλλίας για δημητριακά έδωσε επιπλέον ώθηση στους χριστιανούς εμπόρους οι οποίοι μετά τα μέσα του 18ου αιώνα ασκούν συστηματικό εμπόριο στη Μαύρη Θάλασσα. Συγκεκριμένα η συγκέντρωση όχι τόσο μεγάλου στόλου όσο πλούτου στα Ψαρά, στην Ύδρα και στις Σπέτσες ήταν απόρροια της δυναμικής ανάπτυξης των εμπορίου των Ελλήνων υπό αυτές τις συνθήκες και υπήρξε καθοριστικός παράγοντας για την επιτυχία της Ελληνικής Επανάστασης. Καθοριστική ήταν επίσης η μετατροπή των εμπορικών πλοίων σε πολεμικά με την έναρξη του πολέμου όπως και οι ναυτικές βάσεις σε νησιά του Ιονίου, του Δυτικού και Ανατολικού Αιγαίου, στις Κυκλάδες και στη Κρήτη.
Τέλος, όσον αφορά στο ανθρώπινο δυναμικό, είναι αξιοσημείωτη η παρουσία ομογενών εθελοντών οι οποίοι ήταν πρόθυμοι να πολεμήσουν για την ανεξαρτησία των Ελλήνων. Φυσικά στην ευαισθητοποίηση τους έχει συμβάλλει η επαφή είτε με τις «εταιρείες», ομάδες ανθρώπων με διαφορετικά επαγγέλματα που όμως άνηκαν κατά κύριο λόγο στην αστική τάξη και τους συνέδεε η πίστη στις ιδέες του Διαφωτισμού, είτε με τις τεκτονικές στοές οι οποίες πρέσβευαν το υπερεθνικό και κοσμοπολίτικο πνεύμα.
Είναι γνωστό ότι ο Εμμανουήλ Ξάνθος, ο Νικόλαος Σκουφάς και ο Αθανάσιος Τσακάλωφ δραστηριοποιούνταν στον χώρο του εμπορίου όταν αποφάσισαν να συναντηθούν το 1814 στην Οδησσό, μια κοινότητα εκτός του ελλαδικού χώρου όπου κατοικούσαν Έλληνες και να ιδρύσουν την Φιλική Εταιρεία, ακολουθώντας τα τελετουργικά πρότυπα των τεκτονικών στοών. Από το 1818 άρχισαν να αυξάνονται σημαντικά τα μυημένα μέλη, πολλά από τα οποία προέρχονταν από τις παροικίες του εξωτερικού. Παράλληλα πολλοί ήταν οι έμποροι οι οποίοι αφιερώθηκαν στον Αγώνα για Ανεξαρτησία, όπως η γνωστή περίπτωση της οικογένειας Πρασακάκη η οποία ασχολούταν με το εμπόριο και την ναυτιλία και έχασε πολλά άρρενα μέλη κατά την διάρκεια των μαχών.
Συνολικά, είναι κοινώς αποδεκτό ότι οι λόγοι για τους οποίους είχε επιτυχία η Ελληνική Επανάσταση και οδήγησε στην δημιουργία ανεξάρτητού ελληνικού κράτους, σχετίζονται τόσο με τις υφιστάμενες συνθήκες της παραπαίουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όσο και με τις γενικότερες πολιτικές συνθήκες οι οποίες οδηγούσαν προς την δημιουργία εθνών-κρατών. Σημαντικότερος όλων επίσης ήταν ο πραγματικός αγώνας τον οποίο έδωσαν οι υπόδουλοι μαχόμενοι σώμα με σώμα. Δεν μπορεί ωστόσο να αγνοηθεί η συμβολή των Ελλήνων της διασποράς χωρίς την πνευματική προετοιμασία και οικονομική ενίσχυση των οποίων παραμένει αμφίβολο το τελικό αποτέλεσμα.
Εύα Μαρίνου, Φοιτήτρια Ιστορίας και Αρχαιολογίας
Πηγή Εικόνας 1: https://www.lifo.gr/culture/eikastika/1821-mesa-apo-25-erga-tehnis
Πηγή Εικόνας 2:
Πηγή Εικόνας 3: https://www.neakriti.gr/article/ellada-nea/1604640/filiki-etaireia-to-ergastirio-ideon-tis-epanastasis-tou-21/
