Η «κοινή λογική» έχε καταστεί μια έννοια που έχει αποτελέσει αντικείμενο έντονης πολιτικοποίησης στο σημερινό ελληνικό προσκήνιο. Μια προσεκτική ματιά στο πολιτικό λόγο τόσο της διακυβέρνησης όσο και της αντιπολίτευσης δείχνει ότι η φράση χρησιμοποιείται ως μέσο προάσπισης και υπεράσπισης πολιτικών συμφερόντων και αντίκρουσης κριτικής. Αυτό το φαινόμενο έχει εντατικοποιηθεί ιδιαιτέρα κατά την τωρινή πανδημία του κορονοΐού με τον Πρωθυπουργό, Κυριάκο Μητσοτάκη να κάνει συχνές επικλήσεις στη «κοινή λογική» προκειμένου να δικαιολογήσει την λήψη πρόσθετων μέτρων ή να προτρέψει τον κόσμο στην τήρηση τους. (βλέπε 1. https://www.lifo.gr/now/politics/mitsotakis-einai-aparaitito-na-kanoyme-oloi-embolio-stirizomaste-stin-koini-logiki-ton, 2.https://primeminister.gr/2021/10/18/27717, 3.https://www.ethnos.gr/Politics/article/170036/koronoiosmhtsotakhsdenpameseneolockdowntieipegiatoendexomenometrongiakleistoysxoroys)
Το ίδιο ισχύει και για τον Αρχηγό της Αντιπολίτευσής, Αλέξανδρο Τσίπρα, και για άλλους εγχώριους πολιτικούς (βλέπε 1.https://www.naftemporiki.gr/story/1691382/dim-koutsoumpas-i-koini-logiki-ton-anagkon-tis-neolaias-tha-kanei-anenergo-to-aparadekto-nomosxedio, 2.https://www.tovima.gr/2021/07/09/politics/tsipras-to-palio-apetyxe-pleon-anoigei-o-dromos-gia-mia-nea-koini-logiki/).
Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι φιλόσοφοί και ο φιλοσοφικός κανόνας δεν έχει φτάσει σε ένα κοινά αποδεκτό ορισμό της κοινής λογικής, το ερώτημα που προκύπτει είναι: Ποια είναι η πραγματική σημασία της εννοίας; Η αλήθεια είναι ότι οι προσφυγές στην κοινή λογική δεν είναι ούτε αθώες ούτε αποτελούν ακίνδυνες συμβουλές για το κοινό. Αντίθετα, μια μελέτη της χρήσης τους υποδεικνύει ότι η χρήση της εξυπηρετεί την συγκάλυψή και αντίκρουσή αμφιλεγόμενων ιδεών και απόψεων. Συγκεκριμένα, στο παρελθόν τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα την έχουν χρησιμοποιήσει τόσο για την στοχοποίηση πολιτικών αντίπαλών όσο και την προάσπιση των συμφερόντων τους (βλέπε 1. https://www.protagon.gr/epikairotita/nd-i-dimokratia-kai-i-koini-logiki-edwsan-apantisi-se-osous-ependyan-sto-baxalo-44342169415, 2. https://www.kathimerini.gr/culture/books/850891/p-tatsopoylos-o-tsipras-einai-i-aliki-tis-aristeras/)
Τι σημαίνει αυτό όμως για το κοινό; Η απάντηση είναι απλή: το να ζήτα ένας πολιτικός από το κοινό να βασίζεται στην κοινή λογική είναι κάτι ανεύθυνο και ανώφελο. Επομένως, το άρθρο επιδιώκει να εξερευνήσει την έννοια και να δείξει τα μειονεκτήματα από την χρήση της.
Τι εστί η κοινή λογική;
Οι πρώτες αναφορές στην κοινή λογική εντοπίζονται στο «Στοιχεία» του Ευκλείδη, το οποίο δημοσιεύτηκε γύρω στο 300 π.Χ. Στο έργο του, ο Έλληνας φιλόσοφός απαριθμεί μαθηματικές αρχές που είναι αυτονόητες και δεν μπορούν να αμφισβητηθούν, και πάντοτε παραμένουν κοινές σε όλους τους μαθηματικούς συλλογισμούς. Με αυτόν τον τρόπο, ο Ευκλείδης στοιχειοθέτησε μια αντικειμενική βάση και κοινή νόηση του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί ο κόσμος των μαθηματικών, δηλαδή μια κοινή λογική.
Μερικές εκατοντάδες χρόνια μετά, η έννοια της κοινής λογικής απασχόλησε ιδιαιτέρα τους Βρετανούς φιλόσοφους του Διαφωτισμού. Tον 17ο αιώνα, ο Έντουαρντ Χέρμπερτ, 1ος βαρόνος Χέρμπερτ του Τσέρμπουρυ ισχυρίστηκε ότι οι κοινές αντιλήψεις ήταν προϊόν του ανθρώπινου «φυσικού ενστίκτου». Ωστόσο, μάλλον ο πιο γνωστός «φιλόσοφος της κοινής λογικής» ήταν ο Σκωτσέζος στοχαστής Τόμας Ριντ, ο οποίος ήθελε να βρει έναν τρόπο να καταπολεμήσει τη σκεπτικιστική φιλοσοφία του συμπατριώτη του Ντέιβιντ Χιουμ. Για να το καταφέρει, ο Ριντ στράφηκε στην κοινή λογική για να υπερασπιστεί τον ισχυρισμό του: όσο και να φιλοσοφεί κάποιος και να είναι σκεπτόμενος για τα πάντα εκτός από τον εαυτό του (η θέση του Καρτέσιου και του Χιουμ), είναι αδύνατο να αμφιβάλλει για την ύπαρξη του κόσμου γύρω μας. Τα έργα του βοηθήσαν όχι μόνο στην επέκταση στην αύξηση της δημοτικότητας της έννοιας τόσο στην Σκωτία όσο και τον Δυτικό Κόσμο του 19ου αιώνα, αλλά και την δημιουργία της συζήτησης για την κοινή λογική.
Συγκεκριμένα, για τον Ριντ, η κοινή λογική δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια αίσθηση. Είναι κάτι απλά που είναι «κοινό για τους άνδρες με τους οποίους μπορούμε να συνομιλούμε και να συναλλάσσουμε συναλλαγές». Δεν είναι ακριβώς σαφές είτε σε ποιον αποδίδει την κοινή λογική είτε αν αυτή ανήκει και στις γυναίκες. Το δεύτερό δεν θα ήταν καθόλου αξιοπερίεργό αν αναλογιστεί κανείς την αντίληψη για την κατωτερότητα της γυναίκας που κυριαρχούσε την τότε εποχή. Ωστόσο, τα ερώτημα που προσπαθεί να απαντήσει ο φιλόσοφός είναι: Τι είναι η κοινή λογική τότε; Πώς καταλαβαίνουμε πότε κάποιος την ακολουθεί;
Ο ΡΙντ διευκρινίζει:
Όταν τίθεται μια ερώτηση, αν ένας άντρας έχει αυτό το φυσικό χάρισμα ή όχι, ένας δικαστής ή η κριτική επιτροπή, μετά από μια σύντομη συνομιλία μαζί του, μπορεί, ως επί το πλείστων, να καθορίσει την ερώτηση με μεγάλη βεβαιότητα.
Με βάση αυτόν τον ορισμό, γίνεται αντιληπτό ότι ο Ριντ πιστεύει ότι η μόνη χρήση της κοινής λογικής είναι για να καταλάβει κάποιος εάν άλλος κάνει το ίδιο η ακολουθεί τον ίδιο τρόπο σκέψης. Χαρακτηριστικά, γράφει: «Μου φαίνεται ότι η κοινή λογική είναι τόσο ξεκάθαρη λέξη και τόσο κατανοητή όσο η κομητεία του Γιορκ». Για αυτούς που δεν έχουν πάει στην κομητεία του Γιορκ, είναι γνωστή για την όχι μόνο ακατανόητη λόγω της προφοράς που χρησιμοποιούν οι κάτοικοι της αλλά και της γενικής νοοτροπίας. Όμως, αυτό που θέλει να δείξει ο Ριντ είναι ότι, αν και είναι φυσικό να κάνουμε έκκληση στην κοινή λογική, δεν είναι καθόλου προφανές τι τελικά είναι στην πραγματικότητα, παρά το γεγονός ότι προφανώς όλοι την έχουμε. Ένα καλό παράδειγμα για να υποδείξουμε τι εννοεί ο Ριντ είναι ο τρόπος με τον όποιο καταλαβαίνουμε τους κανόνες κοινωνικής αποστασιοποίησης. Πέρα από τις κυβερνητικές οδηγίες, ο καθένας βασίζει τις αποφάσεις του (κατά ένα μεγάλο βαθμό) σε ένα πολύ διφορούμενο σύνολο περιστάσεων.
Κοινή λογική ως σοφιστικό εργαλείο
Ο Ριντ παρατήρησε επίσης ότι οι εκκλήσεις στην κοινή λογική στη φιλοσοφία χρησιμοποιούνται επίσης συχνά για να συγκαλύψουν αμφιλεγόμενες ιδέες ή να τις κάνουν να φαίνονται πιο «εύπεπτες και ευκολοχώνευτες». Για να το αναδείξει, αναφέρεται στο έργο ενός άλλου φιλοσόφου, του Τζωρτζ Μπέρκλεϋ, ο όποιος υποστήριζε ότι τα μόνα πράγματα που υπάρχουν είναι το μυαλό και οι ιδέες – και ότι η ύλη δεν υπάρχει. Ειδικά, ο Μπέρκλεϋ ισχυρίστηκε ότι αυτός υπερασπιζόταν την κοινή λογική: ότι η επιστημονική ιδέα της «ύλης» ήταν κάτι που δεν ταυτίζεται ευκολά με καθημερινή μας εμπειρία των πραγμάτων. Για τον Ριντ, ο Μπέρκλεϋ εκτελούσε ένα δόλιο τέχνασμα: ο Μπέρκλεϋ το είπε αυτό μόνο επειδή ήξερε ότι θα κατηγορηθεί ότι είναι αντίθετος με την κοινή λογική. Με άλλα λόγια, ο Ριντ πίστευε ότι ο Μπέρκλεϋ κάλυπτε τις δικές του αμφιλεγόμενες ιδέες πίσω από μια έκκληση στην κοινή λογική.
Μετά το πέρας της εποχής του Διαφωτισμού, η έννοια της κοινή λογικής έχει αποδομηθέι από πολλούς φιλόσοφούς, κυρίως λόγω της ιδιότητας της, δηλαδή ότι είναι κοινή. Οι μέτα-στρουκτουραλιστές, όπως ο Φουκώ και Μπουρντίε, έδειξαν πως οι δομές ισχύος, η κουλτούρα, και η πολιτική ομιλία κατασκευάζουν την υπαρκτή γνώση και με την σειρά την κοινή λογική. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η προσέγγιση του Ριτσαρν Ρόρτυ, που ήταν μια από τις κεντρικές φιγούρες του συγχρόνου Αμερικανικού πραγματισμού. Βαδίζοντας στα ίχνη του Βιτγκενστάιν, διατυπώνει την άποψη πως η γνώση δεν αντιπροσωπεύει τίποτα παραπάνω από τις απόψεις μιας συγκεκριμένης γλωσσικής κοινότητας τα όρια της οποίας είναι ανυπέρβλητα. Αυτό μπορεί να ερμηνευτεί σαν μια καταιγιστική επίθεση στην ύπαρξη μιας κοινής λογικής
Αν η ιστορία των φιλοσοφικών συζητήσεων για την «κοινή λογική» μας έχει διδάξει κάτι, είναι ότι δεν υπάρχει συναίνεση σχετικά με το τι υπονοούν αυτές οι λέξεις. Ένας από τους σημαντικότερους Γερμανούς φιλόσοφους, Εμμανουήλ Καντ, θεωρούσε ότι η κοινή λογική είναι απλώς λαϊκή γνώμη. Αυτό δεν σημαίνει ταυτόχρονα ότι πρέπει και να την ακολουθούμε. Εξάλλου, ήταν δημοφιλές για πολύ καιρό να πιστεύουμε ότι η Γη είναι επίπεδη. Είτε προσπαθεί κανείς να καταπολεμήσει τον φιλοσοφικό σκεπτικισμό είτε να υπερασπιστεί αμφισβητήσιμες αποφάσεις κατά τη διάρκεια μιας παγκόσμιας πανδημίας, η φιλοσοφία δειχνέι ότι είναι ανεύθυνο να βασίζεται κανείς στην κοινή λογική. Επομένως, θα έπρεπε να ανησυχούμε όταν βλέπουμε τις κυβερνήσεις να ενσωματώνουν την κοινή λογική σε οδηγίες ή συμβουλές. Τα αποτελέσματα, για πολλούς ανθρώπους, θα μπορούσαν κυριολεκτικά να είναι θέμα ζωής ή θανάτου.
Δαβίδ-Αριστοτέλης Φουσίεκ, Πολιτικός Επιστήμονας
