Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Μητρικής Γλώσσας, η οποία καθιερώθηκε από τη Γενική Συνέλευση της UNESCO το 1999 και έκτοτε εορτάζεται στις 21 Φεβρουαρίου, κεντρικό θέμα πραγμάτευσης του παρόντος άρθρου αποτελεί το φαινόμενο της διγλωσσίας και κατ’ επέκταση αυτό της πολυγλωσσίας. Αν και δεν είναι λίγοι οι ορισμοί που έχουν δοθεί όσον αφορά στο συγκεκριμένο ζήτημα, ένας από τους πρώτους αποτελεί αυτόν του γλωσσολόγου Weinreich σύμφωνα με τον οποίο πρόκειται «για την πρακτική της εναλλάξ χρήσης δύο γλωσσών». Στη γλωσσολογία ο όρος διγλωσσία (bililingualism) περιγράφει την περίπτωση χρήσης δύο γλωσσών και εξετάζεται διαφορετικά από το φαινόμενο της πολυγλωσσίας, κατάσταση κατά την οποία το άτομο μιλά δύο ή περισσότερες γλώσσες.
Τι γίνεται όμως με τους μύθους που αφορούν στο ζήτημα διγλωσσίας-πολυγλωσσίας, οι οποίοι αναμφίβολα οφείλω να ξεκαθαρίσω ότι δε δύνανται να μειώσουν την αξία αυτών των δύο -διαφορετικών- καταστάσεων. Μία ευρέως διαδεδομένη αντίληψη είναι ότι η πολυγλωσσία είναι μια σπάνια κατάσταση. Ο ισχυρισμός αυτός σε κάθε περίπτωση απέχει εξ ολοκλήρου από την πραγματικότητα μιας και το φαινόμενο της πολυγλωσσίας είναι μάλλον ο κανόνας που διέπει τις περισσότερες κοινωνίες. Συχνά θα ακούσει κανείς ότι η διγλωσσία προκαλεί σύγχυση στα παιδιά, γεγονός που δεν μπορεί να ισχύει καθώς το άτομο είναι σε θέση να κατακτήσει δύο γλώσσες από τη στιγμή που εκτίθεται στο ερέθισμα (γλώσσες) και άρα έχουμε επαρκή ποσότητα αλλά και κατάλληλη ποιότητα των γλωσσικών εισερχόμενων. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρω ότι είναι πιθανό να σημειωθεί μια επουσιώδης γλωσσική καθυστέρηση ή η παρεμβολή γλωσσικών στοιχείων της μιας γλώσσας στη χρήση της άλλης, ωστόσο τα δίγλωσσα παιδιά που θα εμφανίσουν τέτοιου είδους δυσκολίες είναι σε θέση να τις ξεπεράσουν πολύ γρήγορα και ως εκ τούτου να κατακτήσουν πλήρως τα δύο διαφορετικά γλωσσικά συστήματα, όπως θα συνέβαινε στην περίπτωση ενός μονόγλωσσου ομιλητή. Αυτός είναι και ο λόγος άλλωστε που χαρακτηρίζω αυτή τη γλωσσική καθυστέρηση επουσιώδη και δεδομένου μάλιστα του γεγονότος πως η γλωσσική κατανόηση προηγείται της γλωσσικής παραγωγής. Ένας άλλος κοινότοπος μύθος που συνδέεται άρρηκτα με τον τελευταίο είναι ότι η ανάμιξη δύο ή περισσότερων γλωσσών είναι ένδειξη ανεπαρκούς γνώσης των γλωσσών. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι η έρευνα έχει δείξει πως μπορεί να συμβεί και το αντίθετο, δηλαδή η κατάκτηση της μητρικής σε συνδυασμό με τη δεύτερη γλώσσα ενδέχεται σε πολύ μεγάλο βαθμό να συμβάλλει στην καλύτερη γνώση της δεύτερης γλώσσας. Σε κάθε περίπτωση ο παραπάνω ισχυρισμός αποτελεί έναν ακόμα μύθο, καθώς η μία γλώσσα δε λειτουργεί ως τροχοπέδη στην άλλη με την έννοια ότι οι δύο γλώσσες δεν βρίσκονται σε ανταγωνισμό μεταξύ τους αλλά σε αρμονία στο μυαλό του ομιλητή. Οι μύθοι που ανιχνευόνται όσον αφορά στο φαινόμενο της διγλωσσίας αλλά και αυτό της πολυγλωσσίας είναι αναρίθμητοι, αλλά ανάριθμητα είναι και τα γενικότερα και ειδικότερα πλεονέκτηματα που μπορεί κανείς να αποκομίσει όντας δίγλωσσος και δεν θα μπορούσε να λείπει η αναφορά σε αυτά από το παρόν άρθρο.
Καταρχάς, όπως εύλογα μπορεί κανείς να υποθέσει, το να είναι κανείς δίγλωσσος ή πολύγλωσσος συνεπάγεται αυτομάτως και περισσότερες επαγγελματικές ευκαιρίες αλλά και δυνατότητες επαγγελματικής ανέλιξης. Εκτός αυτού η ομιλία διαφορετικών γλωσσών δίνει πρόσβαση σε περισσότερους πολιτισμούς και βελτιώνει την πολιτισμική ευαισθητοποίηση. Σπουδαίο γεγονός για την επιστήμη της γλωσσολογίας ότι η πολυγλωσσία μπορεί να σώσει γλώσσες που απειλούνται με εξαφάνιση, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στην αποτροπή του λεγόμενου φαινομένου του «γλωσσικού θανάτου» μιας και σύμφωνα με τα δεδομένα 2.400 γλώσσες κινδυνεύουν να εξαφανιστούν. Τι λέει όμως η έρευνα όσον αφορά στα οφέλη της διγλωσσίας-πολυγλωσσίας; Έχει πλέον αποδειχθεί πως τα δίγλωσσα παιδιά έχουν τη δυνατότητα να έχουν επίγνωση των απόψεων άλλων ατόμων σε σχέση με τα μονόγλωσσα παιδιά. Μεταξύ άλλων, για έναν δίγλωσσο η εκμάθηση περισσοτέρων γλωσσών μπορεί να αποτελέσει μια μακράν πιο εύκολη διαδικασία. Επιπροσθέτως, μια σειρά πειραματικών ερευνών έχει καταγράψει πως η πολυγλωσσία έχει συνδεθεί με αυξημένες γνωστικές ικανότητες και πιο συγκεκριμένα τα πλεονεκτήματα συγκεντρώνονται στην εστίαση της προσοχής που παρουσιάζουν αυτά τα παιδιά καθώς και στη δυνατότητα που διαθέτουν να μετατοπίζουν την προσοχή τους από μια δραστηριότητα σε μια άλλη. Τέλος, θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρω τις μειωμένες πιθανότητες εμφάνισης άνοιας που παρουσιάζουν οι δίγλωσσοι σε σύγκριση με τους μονόγλωσσους σε μετέπειτα στάδια της ζωής τους.
Εν κατακλείδι, δε μπορεί κανείς να αγνοήσει τον πολυεθνικό χαρακτήρα που έχει αποκτήσει η ελληνική κοινωνία με απότοκο την πολιτισμική αλλά και γλωσσική ανάμιξη. Αναπόφευκτη απόρροια δεν θα μπορούσε να είναι άλλη από τη ραγδαία αύξηση των δίγλωσσων παιδιών που σημειώνεται στη χώρα μας και όχι μόνο. Στο πλαίσιο λοιπόν αυτής της πολυπολιτισμικότητας-πολυγλωσσίας, απώτερος στόχος συνιστά η προώθηση τόσο της γλωσσικής όσο και της πολιτισμικής πολυμορφίας, αλλά και της ανάγκης να ανοίξει ο διάλογος για τις γλώσσες όπως θα έπρεπε να είναι. Με απλά λόγια, μέσω των ομοιοτήτων και των διαφορών που εμφανίζουν να τονιστεί η βασική παραδοχή της γλωσσολογίας, σύμφωνα με την οποία όλες οι γλώσσες είναι ίσες, δεν υφίσταται ο διαχωρισμός κατώτερες ή πιο φτωχές γλώσσες- ανώτερες ή πιο πλούσιες γλώσσες, καθώς το αξιολογικό κριτήριο δεν αποτελεί επιστημονικό κριτήριο πλέον.
Παρθένα Κριζέα, Γλωσσολόγος
