Η Aρχή της Δεδηλωμένης μέσα από το άρθρο «Τίς πταίει;» του Χαριλάου Τρικούπη το 1875. Ο Βασιλιάς βασιλεύει, αλλά δεν κυβερνά; | Μιχάλης Κατσικαρέλης

Το Σύνταγμα του 1864 εγκαθίδρυσε στην Ελλάδα το πολίτευμα της βασιλευομένης δημοκρατίας. Η καθιέρωση του δημοκρατικού πολιτεύματος ήταν ένα σημαντικό βήμα για την πληρέστερη συμμετοχή του λαού στην διακυβέρνηση της Ελλάδας. Ήταν μάλιστα ένα από τα πιο φιλελεύθερα της εποχής του αφού καθιερώθηκε η καθολική ψηφοφορία, η ελευθερία του τύπου, εκλογικεύτηκε η πολιτική διαδικασία και λήφθηκε μέριμνα για την καλύτερη λειτουργία των θεσμών. Το σώμα των βουλευτών ανερχόταν πλέον στους 150, με τετραετή θητεία.

Παρόλα αυτά στο νέο Σύνταγμα δεν προβλέπονταν ρητά η λειτουργία κοινοβουλευτικού συστήματος, καθώς στις διατάξεις του δεν ορίζονταν η πολιτική ευθύνη της κυβέρνησης, ούτε κατοχυρώνονταν η εξάρτηση της, από την εμπιστοσύνη της βουλής. Με άλλα λόγια η κυβέρνηση ακόμα και αν είχε την δεδηλωμένη πλειοψηφία (εμπιστοσύνη) στην Βουλή μετά από νικηφόρες εκλογές, κάτι που εκφράζονταν από την αρχή της δεδηλωμένης, μπορούσε να παυθεί από τον βασιλιά, ο οποίος προβλέπονταν συνταγματικά να μπορεί να διορίζει και να παύει κυβερνήσεις. Στην περίπτωση του Γεωργίου του Α΄, του Βασιλιά των Ελλήνων από το 1863 ο οποίος ήθελε να παίξει έναν ουσιαστικό ρόλο στην ελληνική πολιτική σκηνή, οι επεμβάσεις του στα πολιτικά δρώμενα ήταν ιδιαίτερα συχνές στις περιπτώσεις που οι διορισμένες κυβερνήσεις δεν συμμορφώνονταν με το βασιλικό θέλημα, ακόμα και αν επρόκειτο για πρώην φιλικά προσκείμενες σε αυτόν. Μέχρι το 1875, 11 χρόνια μετά την εγκαθίδρυση του Συντάγματος, 18 κυβερνήσεις είχαν αλλάξει στην εξουσία, ενώ οι περισσότερες από αυτές ήταν κυβερνήσεις μειοψηφίας. Στην προσπάθεια τους εξάλλου, αρκετοί πολιτικοί να προσεταιρισθούν ψήφους δεν δίσταζαν να μετατρέψουν τα κόμματα τους σε μηχανισμούς διαμεσολάβησης και εξυπηρέτησης ατομικών συμφερόντων οργανωμένα γύρω από αόριστες ιδεολογικές αρχές και ταγούς μιας κάποιας ακτινοβολίας. Η πλέον σκανδαλώδης απομάκρυνση κυβέρνησης πλειοψηφίας, αποτέλεσε η περίπτωση της ώθησης σε παραίτηση του πρωθυπουργού Αλέξανδρου Κουμουνδούρου, όταν διαφώνησε με το Στέμμα για την διπλωματική στάση της χώρας όσον αφορά την Κρητική Επανάσταση του 1866-69.

Το άρθρο «Τίς πταίει;»

Την κατάπτωση του ελληνικού πολιτικού συστήματος, αποφάσισε να στηλιτεύσει ο Έλληνας πολιτικός Χαρίλαος Τρικούπης, στις 29 Ιουνίου του 1874 με το ανυπόγραφο άρθρο του «Τίς πταίει;» (Ποιος φταίει;) στην εφημερίδα της εποχής ΚΑΙΡΟΙ. Ο 42χρονος πολιτικός κατονόμασε Έλληνες αρχηγούς κομμάτων της εποχής όπως τον Δημήτριο Βούλγαρη, τον Θρασύβουλο Ζαΐμη και τον Επαμεινώνδα Δεληγιώργη, οι οποίοι ενώ δεν είχαν την πλειοψηφία της Βουλής, δέχθηκαν να αναλάβουν καθήκοντα πρωθυπουργών ενώ οι πολιτικοί σχηματισμοί τους υποστηρίζονταν μόνο από μικρή μερίδα των ψηφοφόρων. Με τον περιορισμένο αριθμό μάλιστα των βουλευτών τους, αποτέλεσαν ένας είδος προσωπικών κυβερνήσεων που σε καμία περίπτωση δεν αντιπροσώπευαν την πλειονότητα του Έθνους και μόνο το προνόμιο του Στέμματος να διορίζει και να παύει τους υπουργούς μπορούσε να τους στηρίξει κατά το δοκούν. Ο σχηματισμός κυβερνήσεων μειοψηφίας δεν λάμβανε υπόψη του έτσι τους ψηφοφόρους που εξέφραζαν την λαϊκή βούληση, οι οποίοι δεν είχαν πλέον παρά μόνο «εικονικήν μόνον μετοχήν» στην πολιτική. Η πρακτική αυτή όλο και περισσότερο ενίσχυε τους συλλογισμούς για κατάχρηση της «συνταγματικής προνομίας» για τον διορισμό της κυβέρνησης από τον Βασιλιά.

Επιπρόσθετα, η συχνή εναλλαγή κυβερνήσεων κατά τον Τρικούπη έφερνε κρατική και διοικητική καχεξία, ακόμα και κρατική παραλυσία, αφού δεν μπορούσαν να εφαρμοστούν μακροπρόθεσμοι κυβερνητικοί σχεδιασμοί με τις συνεχείς εναλλαγές κρατικών υπαλλήλων. Οι κυβερνήσεις της περιόδου επενέβαιναν χωρίς ηθική, ακόμα και στην εκλογική διαδικασία ή αλλιώς στο εκλογικό δράμα όπως ο Τρικούπης την χαρακτηρίζει στο άρθρο του. Οι διάφορες ξενικές παρεμβάσεις, είτε από μυστικοσύμβουλους του Γεωργίου είτε από πιέσεις κρατών όπως της Μ. Βρετανίας, ήταν επίσης ένας από τους παράγοντες αστάθειας στις οποίες το πολιτικό σύστημα της χώρας όφειλε να υψώσει ανάστημα.

Αναρωτώμενος ο Τρικούπης αν φταίει το Έθνος για την κατάντια του πολιτικού συστήματος συμπεραίνει ότι μόνο οι πρωταγωνιστές του έχουν μερίδιο ευθύνης, υπονοώντας και τους βασιλικούς χειρισμούς που δεν σέβονταν το πνεύμα των συνταγματικών ρυθμίσεων. Άλλωστε σε πλείστες περιπτώσεις, ενώ το Έθνος έδινε την πλειοψηφία διά ψήφου στην βουλή στους μεν, τελικά καταλάμβαναν την εξουσία οι δε. Ο Τρικούπης έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου, καθώς η αστάθεια αυτή θα μπορούσε να φέρει μια επανάσταση (την οποία ο ίδιος απεύχονταν) ως το «έσχατον καταφύγιον», αντίστοιχη με εκείνη που οδήγησε στην έξωση του προηγούμενου βασιλιά Όθωνος το 1862. Τα ακραία στοιχεία θα έφταναν ως το σημείο αυτό, προκειμένου να επανέλθει η ομαλότητα, καθώς η χώρα πλέον κυβερνούνταν με χαρακτηριστικά απόλυτης μοναρχίας.

Η θεραπεία

Η θεραπεία που πρότεινε ο Τρικούπης στην εφημερίδα Καιροί, ήταν «η θεμελιώδης αρχή της κοινοβουλευτικής κυβερνήσεως, ότι τα υπουργεία λαμβάνονται εκ της πλειοψηφίας της Βουλής». Να καλεί στην εξουσία δηλαδή ο βασιλιάς, μόνο τις κυβερνήσεις πλειοψηφίας, ώστε να σταματήσει ο κατακερματισμός σε πολλά μικρά κόμματα, δημιουργώντας σχηματισμούς που θα είχαν την ευρύτατη κοινωνική συναίνεση. Έτσι θα εξασφαλίζονταν μια πιο ουσιαστική αντιπροσώπευση της λαϊκής βούλησης αλλά και επιθυμίας. Οι αδύναμες μειοψηφίες στην βουλή θα ήταν αναγκασμένες έτσι να συγχωνευθούν σε δύο μεγάλα κόμματα, με αποτέλεσμα ισχυροποιηθούν και συνεπώς συνολικά η Βουλή, αφήνοντας κατά μέρος τις παλαιοκομματικές πρακτικές που απαξίωσαν το κομματικό σύστημα.

Το παλάτι, θορυβήθηκε ιδιαιτέρως με το άρθρο του Τρικούπη στον οποίο ασκήθηκε ποινική δίωξη, όπως και στον διευθυντή της εφημερίδας, ο οποίος φυλακίστηκε για ένα 24ωρο μετά την αποκάλυψη της ταυτότητας του. Όμως λόγω της μεγάλης κοινωνικής έντασης και κατακραυγής, ο Βασιλιάς αποδέχθηκε την αρχή της δεδηλωμένης, επί της αρχής τουλάχιστον. Εν συνεχεία, ο Τρικούπης απελευθερώθηκε, ενώ του ανατέθηκε και η εντολή σχηματισμού υπηρεσιακής κυβέρνησης για την διενέργεια εκλογών παρόλο που εκείνη την περίοδο δεν ήταν πολιτικός.

Στην εναρκτήρια τελετή της Βουλής στις 18 Ιουλίου του 1875 ο Βασιλιάς αποδέχθηκε επίσημα την Αρχή της Δεδηλωμένης, αποδοχή η οποία όμως δεν συνοδεύτηκε από συνταγματική κατοχύρωση μέσω αναθεώρησης του Συντάγματος, κάτι που συνέβη αρκετά μεταγενέστερα με το Σύνταγμα του 1927, όπου καταργούνταν η βασιλεία. Η αρχή της δεδηλωμένης θεωρήθηκε «συνθήκη του πολιτεύματος», έχοντας περιορισμένη νομική και δεσμευτική ισχύ αφού δεν θεωρήθηκε συνταγματικό έθιμο αποτελώντας εν τέλει απλή πρακτική. Στην πράξη, η εφαρμογή της αρχής της δεδηλωμένης ήταν αρκετά πιο περιορισμένη αφού σχεδόν αμέσως ξεκίνησαν οι συζητήσεις για το ακριβές εύρος του θεσμικού πλαισίου της. Η πλειοψηφία της Βουλής θεωρήθηκε αναγκαία για την ανάθεση από τον Βασιλιά για να σχηματιστεί κυβέρνηση, αλλά όχι ως αναγκαία προϋπόθεση. Και άλλες φορές ούτε καν αναγκαία, αφού η κυβέρνηση του Θεόδωρου Δεληγιάννη παύτηκε το 1892 παρά την πλειοψηφία της. Ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ συνέχισε να είναι ο μεγάλος ρυθμιστικός πολιτικός παράγοντας επιχειρώντας συνεχώς να διευθύνει την πολιτική ζωή. Οι προσπάθειες χειραγώγησης του, έρχονταν έτσι σε πλήρη αντίθεση με τους πολιτικούς που ήθελαν την αποδυνάμωσή του, αποδεχόμενοι την αρχή «ο βασιλιάς βασιλεύει, αλλά δεν κυβερνά» όπου οι εξουσίες πηγάζουν από το Έθνος, με τον Βασιλιά να έχει καθαρά θεωρητικές αρμοδιότητες.

Μιχάλης Κατσικαρέλης, Ιστορικός

Πηγή Εικόνας: https://www.protagon. gr/ themata/yparxoun-dikastes-stin-athina-i-eleftheria-tou-logou-stin-ellada-tou-1874-44341865824 , Η ελαιογραφία «Συνεδρίαση της Βουλής με το Χαρίλαο Τρικούπη στο βήμα» στα τέλη του 19ου αιώνα» του Νικολάου Ορλώφ(1930). Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.