Ένας μύθος που πλέκεται με την ιστορική πραγματικότητα και θολώνει την κρίση των Ελλήνων, είναι αυτός του κρυφού σχολειού. Το βασικό αφήγημα θέλει τους Οθωμανούς μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης να προσπαθούν να απαγορεύσουν κάθε εκδήλωση ελληνικότητας με πρώτο θύμα τα σχολεία αποσκοπώντας στον εγκλωβισμό των ραγιάδων στην αμάθεια. Οι Έλληνες συνέχισαν να προσπαθούν να μαθαίνουν γράμματα με την αρωγή της Εκκλησίας που συγκροτούσε σχολεία που λειτουργούσαν το βράδυ υπό το φως των κεριών. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά.
Με την άλωση της Πόλης στα 1453, ο Μωάμεθ έδωσε στις κοινότητες εκπαιδευτική αυτονομία. Οργανωμένο εκπαιδευτικό σύστημα δεν υπήρχε, όπως δεν υπήρχε ούτε στο Βυζάντιο, και έτσι κάθε πόλη ή χωριό προσπαθούσε να συντηρήσει έναν δάσκαλο που δίδασκε γραφή, ανάγνωση και αριθμητική. Σε πιο απομακρυσμένες κοινότητες, το ρόλο του δασκάλου αναλάμβανε ο παππάς. Αυτά όσον αφορά στα κατώτερα στρώματα. Οι πλούσιοι, έστελναν τα παιδιά τους σε μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας που λειτουργούσαν σχολεία ή ακόμα και στο εξωτερικό για να λάβουν την καλύτερη δυνατή εκπαίδευση. Αυτοί είχαν δυνατότητα ανάληψης καθηκόντων στην οθωμανική διοίκηση και συνεπώς οικονομικής και κοινωνικής ανέλιξης.
Η λειτουργία συνεπώς των σχολείων δεν διακόπηκε με την οθωμανική κατάκτηση. Φυσικά, το γεγονός ότι πολλοί Βυζαντινοί λόγιοι κατέφυγαν στη Δύση καθιστούσε την εύρεση δασκάλων δύσκολη αλλά όχι ακατόρθωτη. Από τις αρχές του 17ου αιώνα ξεκινάει η ίδρυση «κοινών σχολείων» σε μέρη με εύπορο ελληνικό πληθυσμό. Βασικοί φορείς αυτών των προσπαθειών είναι πλούσιοι έμποροι και η Εκκλησία. Ειδικά οι έμποροι, μετά την pax ottomana δρούσαν στη λεκάνη της ανατολικής Μεσογείου, των Βαλκανίων και της Μικράς Ασίας αποκτώντας αμύθητα πλούτη που διοχέτευαν στη συντήρηση ελληνικών σχολείων. Πλέον, σκοπός του σχολείου δεν ήταν η δημιουργία αποφοίτων που θα στελεχώσουν μόνο την οθωμανική διοίκηση αλλά και τις εμπορικές επιχειρήσεις των Ελλήνων.
Η μεγαλύτερη έκρηξη ελληνικών σχολείων παρουσιάζεται τον 18ο αιώνα. Η ελληνική αστική τάξη παγιώνεται, οι πλούσιοι Έλληνες έμποροι αυξάνονται και εμφανίζονται και οι πρώτοι εκατομμυριούχοι Έλληνες όπως ο Βαρβάκης. Αυτό το κύμα είχε σαν αποτέλεσμα κάθε πόλη και κωμόπολη με ελληνική ισχυρή παρουσία, να έχει ένα κοινό σχολείο. Δεν άργησαν να δημιουργηθούν αντιδράσεις κυρίως από το Πατριαρχείο που ένιωθε ότι έχανε την πρωτοκαθεδρία στην εκπαίδευση. Στην πραγματικότητα, έχανε τον έλεγχο πάνω στο νου των ραγιάδων και συνεπώς τον έλεγχο τους. Ο Ναθανήλ Νεοκαισάριος θα πει: «Αποφεύγετε την Ευρώπη όσο είναι δυνατόν και μην αποφεύγετε λιγότερο όσους σας έρχονται απ’ την Ευρώπη […] μην τείνετε το ους στα στόματα αυτών των Αντί- Χριστων, σ’ αυτά τα φαρμακερά στόματα που επιφέρουν το θάνατο». Ο σημαντικός εκπρόσωπος του νεοελληνικού διαφωτισμού Αδαμάντιος Κοράης θα πει: «Πατριάρχαι προέτρεπον του χριστιανούς να μη απασχολούνται εις την ελληνικήν παιδείαν και εις την των Ευρωπαίων μωροσοφίαν, ως εναντίαν της χριστιανικής πολιτείας, αλλά μόνον εις την γραμματικήν, στηριζομένην εις την εξήγησιν των εκκλησιαστικών πατέρων. Οι Πλάτωνες και οι Αριστοτέλαι, οι Νεύτωνες και οι Καρτέσιοι, τα τρίγωνα και οι λογάριθμοι, φέρνουν κατά το λέγειν των παπάδων αδιαφορίαν εις τα θεία».
Το κρυφό σχολειό δεν υπήρξε ποτέ. Η μόνη πηγή που υπάρχει άλλωστε για αυτό είναι το γνωστό τραγουδάκι και ο πίνακας του Γύζη. Δεν είχαν λόγο οι Οθωμανοί να κρατούν τους ραγιάδες απαίδευτους. Μάλιστα, πολλοί Οθωμανοί έστελναν τα παιδιά τους σε ελληνικά σχολεία ώστε να εφοδιαστούν με ξένες γλώσσες που ήταν απαραίτητες για την οθωμανική διοίκηση. Στο εκπαιδευτικό κύμα, μεγαλύτερες αντιδράσεις έφερε το Πατριαρχείο παρά η Πύλη. Οι νέες ιδέες συντάραξαν την πρωτοκαθεδρία της χριστιανικής θεοκρατίας και άνοιξαν το δρόμο για τον νέο κόσμο που ήταν άγνωστος στους ραγιάδες ως τότε. Ο μύθος του κρυφού σχολειού που διαδόθηκε στα πλαίσια του ρομαντισμού του 19ου αιώνα, περισσότερο υπηρέτησε τον ελληνικό εθνικισμό και συνεπώς της επανάσταση δαιμονοποιώντας τους Οθωμανούς ώστε να ξεσηκωθούν τα πλήθη. Είπε ο Κωστής Παλαμάς: Το Εικοσιένα. Έχουμε ως την ώρα την ιστορία του; Φοβάμαι πως όχι. Την μυθολογία του; Φοβάμαι πως ναι…
Eβελίνα Παπαδοπούλου, Ιστορικός
